Чараўніца

Беларуская народная легенда

Спытайце ў сонца, хто самы ўладны ў гэтым краі, і яно адкажа: «Князь Рацібор, сын мудрай Барыславы». Спытайце ў ветру, хто самы дужы з людзей тутэйшых, і ён адкажа: «Князь Рацібор, сын старой Барыславы». Спытайце ў горнага арла, хто самы смелы на зямлі гэтай, і ён адкажа: «Князь Рацібор, сын гордай Барыславы...»

Так славілі ляхавіцкага князя па ўсім краі людзі, удзячныя яму за тое, што ён, урэшце, перамог, разбіў у вялікай бітве злых ворагаў-качэўнікаў, якія, спакон веку рабавалі і палілі гэтыя землі.

Весела святкавалі сваю перамогу воіны. У княжацкім цераме накрылі доўгія дубовыя сталы. Дзясяткі слуг уносілі бесперапынку ў залу для піравання новыя стравы. Яшчэ дзясятак разлівалі віно па чарах. Стаяў звон, смех, гоман.

Адкінуўшыся на высокую спінку разнога драўлянага крэсла, стомленым вокам азіраў сваіх гасцей князь Рацібор. Побач з ім, роўная і высокая, нібы сасна, сядзела старая княгіня Барыслава, адзіная жанчына, якой дазвалялася прысутнічаць на вясёлых княжацкіх забавах.

— Сын мой, Рацібор, чаму я не бачу на вуснах тваіх усмешку? — спыталася яна. — Хіба не тваю перамогу адзначаем мы зараз так пышна?

— Усё так, княгіня. Але нельга князю весяліцца, пакуль хаця б адзін з яго падданых сумуе.

— Хто ж тут сумуе, сыне?

— Мой добры канюшы Бяляй. Ці пір наш яму не даспадобы, ці ў сэрцы яго пасяліўся неспакой.

— Дык спытай яго аб гэтым, уведаўшы ўсё, развесяліся ўрэшце.

Кліча князь да сябе канюшага ды і пытаецца ў яго:

— Ці не злая думка пра мяне, гаспадара твайго, точыць цябе так, што не ясі ты і не п'еш за сталом маім?

— Няма супраць цябе, княжа, у Бяляя ніякай злой думкі, — адказвае канюшы. — Але страціў я пакой, бо пачуў серабрысты смех чараўніцы-прыгажуні, якая жыве ў лесе ля блакітнай ракі.

Здзівіўся князь, але нічога не сказаў, адпусціў канюшага.

— Сын мой, — зноў пытаецца княгіня-маці, — хіба не супакоіў цябе адказ любімага слугі твайго? Не злосць супраць цябе, але каханне віной яго настрою. Развесяліся ж, я хачу ўбачыць тваю ўсмешку.

— Аб якой весялосці кажаш ты, маці! Зірні, яшчэ два маіх воіны сумуюць: лоўчы Воўк ды сотнік Дабрыта, — кажа Рацібор.

I вось клічуць ужо да князя гэтых дваіх, і, без адзінай усмешкі, адказваюць яны на суровыя пытанні.

— Аднойчы, у час палявання, я пачуў у лесе песню чараўніцы-прыгажуні, і спакой адляцеў ад мяне, расказвае Воўк.

— Табе, дружа, лягчэй, а вось я дык бачыў яе, неверагодную красуню, — кажа Дабрыта. — А хіба можна пасля гэтага думаць пра нешта іншае?

Адпусціў лоўчага ды сотніка князь Рацібор ды і прызадумаўся: «Чаму я ніколі раней не чуў пра чараўніцу-прыгажуню? Хто яна? Адкуль з'явілася? Навошта на людзей маркоту наводзіць? I ці сапраўды прыгажосць яе такая, што кожны страчвае розум?»

I загарэлася ў ім нясцерпнае жаданне самому сустрэцца з таямнічай красуняй. Устаў ён з-за стала:

— Зараз жа еду да яе!

I захвалявалася старая Барыслава:

— Не трэба, сыне! Навошта рызыкаваць? А раптам гэта злая вядзьмарка, і навядзе яна на цябе немач? Што будзем мы ўсе рабіць без свайго князя?

Але непахісным было рашэнне Рацібора. Узяўшы ў праваднікі Бяляя, Ваўка і Дабрыту, князь смела накіраваўся ў лес. Яны доўга блукалі па гушчары, пакуль, амаль перад заходам сонца, не выйшлі да блакітнай ракі, якая перарэзала змрочны лес амаль напалову.

Вакол ракі зусім мала дрэў, ды і тыя — танюткія, маладзенькія. I таму выехаўшым з гушчару коннікам здавалася, быццам само сонца спусцілася сюды, каб ахінуць свае косы-промні ў рачныя хвалі. Ля ракі знайшлі яны маленькую хатку — жытло чараўніцы-прыгажуні. Але яе самой нідзе не было. I князь Рацібор вырашыў чакаць яе тут. Спадарожнікам жа сваім ён наказаў вяртацца і супакоіць княгіню-маці. Неахвотна і хмура павярнулі коней сваіх назад Бяляй, Воўк ды Дабрыта. А князь пад ласкавы смех вады, пад ціхі шэпт лістоты непрыкметна для сябе заснуў.

Калі ж адплюшчыў ён вочы, перад ім стаяла, схіліўшыся, краса неверагодная, бярозка стройная, крынічка гаючая, чараўніца-прыгажуня. Ён адразу зразумеў: гэта яна, бо прыгажосць яе была такой, што нават вочы не верылі таму.

I сустрэўся блакіт вачэй Раціборавых з чарнатою вялікіх вачэй чараўніцы, быццам неба дзённае і начное. I зразумеў князь, што гэта — лёс яго, што гэта — яго адзінае каханне. Моўчкі працягнуў ён руку красуні, і таксама моўчкі яна паклала на яе сваю.

Доўга сядзелі яны так, адно побач з адным. Толькі калі ўжо зусім сцямнела, князь змог, урэшце, зварухнуць вуснамі, каб спытацца пра імя дзяўчыны.

—Чарнава, усміхнулася яна.

— Ці не таму цябе так назвалі, што ты — дачка злога бога Чарнабога, які калісьці пакляўся перад Перуном загубіць род чалавечы?

— Зусім не, адказала прыгажуня. Але паглядзі, якога колеру ў мяне вочы і валасы.

І дзяўчына абедзвюма рукамі ўзняла над галавой тоўстую чорную касу, такую доўгую, што яна, калі чараўніца ішла праз лес, заўсёды цалавалася з зямлёю і травой.

— Я чакала цябе, князь, вымавіла прыгажуня, ласкава гледзячы на Рацібора. — Колькі разоў, седзячы каля вады, я паўтарала: прыйдзі да мяне. І вось ты тут. Дзякуй табе, княжа, што пачуў мой клік. Але пойдзем у хату. Ужо цёмна і становіцца холадна. Я пачастую цябе мёдам, які падаравалі мне лясныя пчолы, грыбамі і ягадамі. Я хачу, каб табе спадабалася ў мяне.

Усю ноч прагаварылі Рацібор і Чарнава, і дзяўчына, урэшце, адкрыла яму таямніцу сваёй незвычайнай сілы над людзьмі:

— Не, княжа, я не вядзьмарка. Але валодаю вялікім дарам багоў. Ён і на радасць мне, бо дапамог сустрэцца з табою, і на гора, бо вакол мяне зараз адны закаханыя, а я не магу гэтым жа адказаць ім усім. А пачалося ўсё ў сцюдзёную зімовую ноч, у якую без вясёлага агню, песень ды скокаў — не сагрэцца. У тую ноч, калі кожны з нас славіць і ўхваляе жонку Перунову, верную Каляду, якая сыходзіць штогод у адзін і той жа час на зямлю, каб тут, сярод людзей, нарадзіць вялікага Дажджбога.

У беднай хатцы бацькі майго таксама чакалі прыходу Каляды і таксама ведалі, што калі людзям не ўдасца ў гэтую ноч абараніць пяшчотную жонку Перунову ад гневу бога зімы, сівога Зюзі, адпудзіць агнём ды весялосцю яго ваўкоў-завірух, не народзіцца Дажджбог, не прыйдзе ў наш край сонца і вясна.

Але з голаду не цягне на песні ды скокі. Сям'я ж наша ў тую зіму вельмі галадала, і таму ўсе мы сядзелі ціхенька ў хаце сваёй, прыціснуўшыся адно да аднаго, і слухалі вой завеі за акном. Раптам хтосьці пастукаў у нашы дзверы, і ледзь чутны слабы голас папрасіў адчыніць і даць прыстанішча няшчаснай вандроўніцы. Гэта аказалася бледная, бедна апранутая жанчына-жабрачка. Яна ледзь трымалася на нагах ад холаду і стомы. Бацька пасадзіў яе ля агню, і мы яшчэ доўга адчувалі, як калоціцца яна, ніяк не можа сагрэцца.

I, сапраўды, з той хвіліны, як жанчына ўвайшла ў наш дом, завіруха разгулялася яшчэ больш. Здавалася, моцны марозны вецер хутка сарве дах нашай хаты, зломіць дзверы, і ўсе мы ператворымся ў вялікія ледзяшы. Цяпер у завыванні мяцеліцы нам чулася не жаласная скарга, але пагроза.

Са страхам глядзелі мы адно на аднаго, і тады бацька наказаў мне як самай старэйшай пець. I я запела сваю любімую песню пра сонца і лета, пра купальскіх багоў і папараць-кветку, і, здаецца, за акном сцішэла. Я пела ўсё больш гучна і весела, і, здавалася, быццам ад песень гэтых станавілася кожнаму цяплей. I, што самае дзіўнае, госця наша пад гукі іх пачала з бруднай жабрачкі ператварацца ў прыгожую княгіню. Толькі тады мы зразумелі, што гэта сама Каляда, і яна прыйшла менавіта да нас. Ашаломленыя, мы не спускалі вачэй з багіні, а яна, усміхаючыся, дзякавала нам затое, што мы выратавалі яе ад злога Зюзі і яго памагатых. «Да людзей прыйдзе Сонца-Дажджбог, а разам з ім вясна і лета, сказала яна. — Вы павінны быць за гэта ўзнагароджаны. I я ўжо ведаю, чым аддзякаваць гэтую хату. Няхай у ёй вырасце прыгажосць незвычайная, краса немагчымая, лябёдка белая, рамонак духмяны, і яна паказала на мяне. I няхай заўсёды цягнуцца да яе людзі так, як цягнецца ўсё жывое да цяпла і сонца.»

Цяпер зразумеў ты, князь мой, чаму дар гэты для мяне — і радасць, і гора...

Забыў пра ўсё на свеце, страціў развагу князь Рацібор з тых часін, як сустрэўся з чараўніцай-прыгажуняй. Глядзеў ён на воінаў сваіх з суровымі, мужнымі, пасечанымі ў бойках тварамі, а бачыў пяшчотнае Чарнавіна аблічча, слухаў звон зброі ды конскае ржанне, а чуў ціхі ласкавы голас красуні з начнымі вачыма. Удыхаў пах дыму і жалеза, і здаваўся ён яму духмяным водарам цела і валасоў каханай. Усё часцей, кідаючы дружыну сваю, знікаў Рацібор у лесе, а вяртаўся адтуль ціхі і лагодны, быццам гасціў на балі ў вялікіх багоў.

I страшна стала мудрай Барыславе, бо зразумела яна, што, калі захоча, стане чараўніца-прыгажуня гаспадыняй над сынам яе, і скончыцца тады час улады Барыславінай. Вось кліча старая княгіня да сябе канюшага Бяляя, лоўчага Ваўка ды сотніка Дабрыту. Ласкавую гаворку з імі заводзіць, віном поіць, пра Рацібора з чараўніцай расказвае: «Хутка жонкаю сваёй лясную прыгажуню назаве князь Рацібор. Адбярэ ён у вас ваша каханне».

Пільна сочыць Барыслава за тым, як павольна бляднее твар у Бяляя, чырванее ў Ваўка, цямнее у Дабрыты. I разумее яна, што ў сэрцах іх ужо няма адданасці гаспадару свайму, там толькі крыўда, зайздрасць ды злосць, і, значыць, могуць яны здзейсніць тое, чаго хочацца ёй...

Цёмнай ноччу тры маўклівыя коннікі пад'ехалі да хаты чараўніцы-прыгажуні. Яны ўвайшлі ўсярэдзіну з пустымі рукамі, выйшлі ж з цяжкай ношай у мяшку. Толькі хвалі блакітнай ракі ды поўня былі сведкамі чорнай справы іх...

Сярод ночы ўскочыў з ложка князь Рацібор. У цішыні, здалося яму, паклікаў яго самотны голас каханай. I скочыў у сядло Рацібор у хваляванні вялікім і адчуванні надыходзячай бяды. Выбегла са святліцы сваёй княгіня Барыслава ды і ўпала, забілася ля стрэмені сына, просячы яго спыніцца. Але сцебануў каня князь, і той панёс яго да знаёмай лясной хаткі...

Ён адразу ўсё зразумеў, калі ўбачыў на падлозе змятую хусцінку ды разарваныя рабінавыя каралі. Ногі самі прывялі яго да ракі. I схіліўся князь над хуткай плынню, і бязгучна затрэсліся яго плечы. I тады, здалося яму, зашаптала яму штосьці голасам Чарнавы ласкава і пяшчотна рачная вада. Але тут на паляне з'явіліся дружыннікі, якія кінуліся ўслед свайму князю. I выехала наперад на сваім кані старая Барыслава.

— Сыне, апамятайся! — крыкнула яна.

Але было ўжо позна. Ён зрабіў толькі адзін крок наперад. I ніхто не пачуў усплёску. Быццам каханага ў абдымкі, узяла яго рака. I ў нейкім незразумелым страху адступілі ад вады воіны, што кінуліся ратаваць князя Рацібора. У цішыні пад зорным небам былі чутны толькі дзіўны, незвычайны шэпт вады ды галашэнне Барыславы: «Навошта, сыне! О, гэтая ведзьма!»

Нясе свае воды праз горад Ляхавічы блакітная рака. З даўніх часін называюць яе Ведзьмай. Кажуць, калі доўга стаяць ля вады і добра прыслухоўвацца, можна пачуць праз шум хваляў ціхі пяшчотны шэпт двух галасоў, жаночага і мужчынскага. I яшчэ кажуць, тых, хто пачуе гэты шэпт, куды б іх ні занесла жыццё, заўсёды будзе цягнуць сюды, на радзіму, да блакітнай ракі Ведзьмы, гэтаксама, як усё жывое на зямлі цягне да сонца і цяпла.